ناصر تبریزی- این واژه چند سالی است که در میان مختصصین و دوستدارن طبیعت بسیار تکرار می شود، و مدام طی مصاحبه ها و سخنرانی های متعدد، هشدارهای متفاوتی از سوی مسئولین امر بگوش می رسد و باز تاب گسترده ای هم در میان رسانه ها داشته است. دراین نوشتار سعی داریم با جمع بندی گزارشات منتشر شده و بازخوانی اخبار مرتبط، در گام اول به ارایه گزارش جامعی از وضعیت موجود بپردازیم.
درگام دوم با مراجعه به اسناد و پژوهشهای اخیر دلایل فرونشست دشت های ایران را مورد بررسی قرار خواهیم داد، سپس با آسیب شناسی عوامل تعیین کننده در فرونشست سالهای اخیر امکان شناسایی و بهترین راهکار های اجرایی و پیشنهاد شده از سوی مسولین را مورد نقد و کنکاش قرار خواهیم داد.
فرو نشست چیست!
یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد فرونشست زمین است.. در اثر برداشت آب زیرزمینی و خارج شدن آب از منافذ امکان متراکم شدن مواد تا عمق ۳۰۰ متر فراهم می‌گردد و هرچه بیشتر برداشت شود تراکم مواد بیشتر خواهد بود. نشست زمین باعث ایجاد شکافهای عمیق در سطح زمین، کج شدن لوله‌های چاه، خرابی ساختمان‌ها و لوله زائی چاه‌ها می‌گردد. لوله زائی به پدیده‌ای گفته می‌شود که در آن به دلیل نشست زمین قسمتی از لوله چاه به خارج از سطح زمین رانده می‌شود.
تاریخچه فرونشست در ایران
دکتر علی بیت‌اللهی درپژوهشگر این حوزه، سابقه فرونشست زمین در ایران را مربوط به بیش از ۴۰ سال پیش میداند، وی معتقد است، هر دشتی که افت سطح آب زیرزمینی داشته باشد، حتما با پدیده فرونشست مواجه است و با بررسی‌های ما پدیده فرونشست زمین در همه دشت‌های ایران در حال رخ دادن است و نرخ فرونشست در بسیاری از مناطق مستعد در حال گسترش است.
با توجه به گستردگی این پدیده که تقریبا دامان تمام دشت های ایران را در برگرفته به ذکر چند نمونه به نقل از مسئولین بسنده میکنیم.
دشت ورامین، دارنده رتبه نخست جهانی فرونشست!
به گزارش ایرنا، مهرداد کتال محسنی روز دوشنبه دوم مهر ماه گذشته، در جلسه مشترک استاندار تهران با صاحبان صنایع و کشاورزان ورامین اظهار داشت: برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی در دشت ورامین باعث بروز پدیده فرونشست شده، به گونه ای که ورامین با سالانه ۳۶ سانتی متر فرونشست، رتبه نخست جهان را در اختیار دارد.
فرونشست ۳۷ دشت استان خراسان رضوی
محمد اعلایی، مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی ،۲۸ مهرماه گذشته طی گفتگو با ایسنا اعلام کرد:از ۳۷ دشت خراسان رضوی ۳۴ دشت ممنوعه بحرانی است .اعلایی با اشاره به اینکه به ازای هر یک متر اضافه برداشت از آب زیرزمینی ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر نشست زمین را داریم، اظهار کرد: اکثر دشت‌های مهم خراسان رضوی همانند دشت مشهد، نیشابور، کاشمر، چناران و سبزوار نشست دارند.وی در ادامه از دشت کاشمر به عنوان یکی از دشت‌های ممنوعه بحرانی در خراسان رضوی نام برد و گفت: طی ۱۶ سال گذشته سطح آب زیرزمینی بیش از ۲۲ متر افت کرده است.اعلایی با تاکید براینکه اضافه برداشت از آبخوان‌های زیرزمینی بسیار خطرناک است و پیامدهای بسیار زیان‌باری دارد.
فرونشست ۴ منطقه جنوب تهران را تهدید میکند!
دکتر علی بیت‌اللهی مدیر مرکز زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در ۲۶ شهریور طی گفتگو
با خبرنگار ایسنا با تاکید بر اینکه مراکز جمعیتی نظیر “کهریزک”،”شورآباد” در زون فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران قرار دارند، گفت: در اراضی جنوب ورامین و در حوالی روستای “معین‌آباد” در حالی با پدیده فرونشست مواجه هستیم که خطوط راه‌آهن و ۳ خط بزرگ فشار قوی در این منطقه در معرض مخاطرات این رخداد قرار دارند. وی نرخ فرونشست زمین در محدوده دشت تهران- شهریار را حدود ۱۷ سانتیمتر بر سال دانست که برداشت‌های جدید این میزان را در سالهای ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ حدود ۲۴ تا ۳۶ سانتیمتر بر سال نشان می‌دهد. مدیر بخش مرکز زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، منطقه جنوب و جنوب غربی تهران را یکی از مناطق بسیار مهم فرونشست دانست و ادامه داد: بر اساس نقشه‌های فرونشست کشور در حال حاضر مقدار و گستردگی فرونشست زمین در پهنه ایران بیشتر و گسترده‌تر شده است.
فرونشست زمین در قزوین ،یک بحران زیست محیطی!
عبدالحسین مظفری ،معاون سلامت اداره کل حفاظت محیط زیست استان قزوین به خبرنگار ایرنادر ۲۶ مهرماه گذشته اعلام کرد: فرونشست زمین و کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی در استان قزوین به یک بحران زیست محیطی نگران کننده تبدیل شده است و در صورت تداوم این روند در آینده ای نزدیگ دومین بحران زیست محیطی سال های اخیر کشور در این استان حادث می شود.مظفری در ادامه به کاهش آب سفره های زیر زمینی در جنوب دشت قزوین از جمله مناطقی چون الله آباد، روستای خان آباد و زلیخا اشاره کرد و گفت: فرونشست زمین در این مناطق در شهرستان بوئین زهرا به مرحله بحران رسیده است.
به گفته ی بیت اللهی، میزان فرونشست در دشت‌های “رفسنجان”، “زرند”، “مشهد” و “قزوین” به ترتیب به میزان ۳۰، ۲۵، ۲۵ و ۲۴ سانتیمتر بر سال است
همچنین میتوان در این راستا به آمار ارائه شده برای دشت های کبودر آهنگ و فامنین در استان همدان که فروچاله های متعددی در این دشت دیده شده و روند شکل گیری آنها حتی نیروگاه شهید مفتح را تهدید می کند، اشاره کنیم.
فرونشست و شکافهای زمین که به آهستگی و به تدریج گسترش می یابند شاید همان تاثیر خطرهای ناگهانی و فاجعه باری چون سیل و زلزله را نداشته باشند. در منطقه در حال فرونشست شاید خرابی به طور گسترده مشاهده نشده و حتی آثار سطحی حاصل از آن نیز به راحتی قابل تشخیص نباشند، با این وجود به طور معمول برطرف کردن آسیب های ناشی از فرونشست و شکافهای زمین پر هزینه و دشوار است.لذا برخی از کارشناسان و پژوهشگران این پدیده را زلزله خاموش نامیده اند. اتفاقی که به سرعت زلزله یا سیل، که بتدریج و آرام بسترهای ذخایر آبهای زیرزمینی را از بین برده و امکان بهره بردای از آن را برای هیشه نابود میکند.
