از خاشقچی تا قره‌باغ؛ نبرد تمام عیار عربستان و ترکیه

جمهوریت: روابط عربستان و ترکیه در سالهای اخیر شاهد تنش و بحران سیاسی دوجانبه با بن مایه‌های ایدئولوژیک بوده است که از زمان قتل جمال خاشقچی روزنامه نگار منتقد رژیم سعودی در کنسولگری عربستان در ترکیه شدت گرفته و هم اکنون در سطح رسانه ای نیز به بحران قره باغ کشیده شده است.

به گزارش ایرنا ، درست دو سال پیش در دوم اکتبر سال ۲۰۱۸ میلادی بود که خبر ناپدید شدن جمال خاشقچی روزنامه نگار منتقد رژیم سعودی در کنسولگری عربستان در شهر استانبول ترکیه به تیتر نخست خبرها تبدیل شد و با روشن شدن قتل او در این کنسولگری، جهان در بهت و حیرت فرو رفت.

با درز تدریجی تحقیقات ترکیه و ارایه شواهد و مدارک، دولت سعودی بعد از ۱۸ روز سکوت و تکذیب، بالاخره تحت فشارهای جامعه جهانی تایید کرد که خاشقچی در کنسولگری عربستان به قتل رسیده است .

خاشقچی پیش از کشته شدن در سلسله مقالاتی در روزنامه واشنگتن پست آمریکا، از سیاست‌های عربستان در خصوص بحران قطر، قطع روابط با کانادا، جنگ علیه یمن و برخورد مقامات سعودی با رسانه‌های و فعالان مدنی به‌ویژه مدافعان حقوق بشر انتقاد کرده بود.

تیم ویژه سازمان اطلاعات ترکیه و اداره تجسس و مبارزه با تروریسم ترکیه در آن زمان تصاویری ویدئویی را منتشر کرد که حکایت از ورود یک تیم ویژه ترور ۱۵ نفره از عربستان به ترکیه برای به قتل رساندن خاشقچی داشت.

با جهانی تر شدن پرونده خاشقچی و اذعان عربستان به قتل وی در کنسولگری این کشور در استانبول، رژیم سعودی برای جمع کردن این رسوایی و نرسیدن سرنخ ها به مقامات ارشد خود بویژه محمد بن سلمان ولیعهد دست بکار شد.

در همین پیوند بود که سلمان بن عبدالعزیز شاه سعودی در احکامی جداگانه سعود القحطانی مشاور دیوان پادشاهی سعودی و از نزدیکان محمد بن سلمان ولیعهد و احمد العسیری معاون دستگاه اطلاعات عمومی و سخنگوی پیشین ائتلاف متجاوز به یمن را بازداشت کرد.

از سعود القحطانی به عنوان فرد مورد اطمینان محمد بن سلمان نام برده می‌شود که وظیفه شناسایی و حذف مخالفان سعودی در خارج کشور را برعهده داشته است. برخی گزارش‌ها نشان داد که القحطانی روند قتل خاشقچی را از طریق اسکایپ هدایت کرده است.

رژیم سعودی سپس با محاکمه تعدادی از افراد تلاش کرد که جنایت قتل خاشقچی را خودسرانه جلوه دهد و در نهایت هم سخنگوی رسمی دادستانی کل عربستان هفتم سپتامبر سال جاری میلادی با اعلام احکام نهایی درباره هشت متهم پرونده قتل خاشقچی، از بسته شدن پرونده این قتل خبر داد.

این سخنگو گفت: پنج تن از محکومان هر کدام به ۲۰ سال، یک نفر به هفت سال و دو نفر هم به تحمل ۱۰ سال حبس، محکوم شدند.

این احکام دادگاه سعودی درحالی صادر شد که دادگاهی در شهر استانبول ترکیه نیز از چهارم ژوئیه سال جاری میلادی به طور غیابی محاکمه۲۰ تبعه سعودی را که ترکیه آنها را متهم به قتل خاشقچی می دانست، آغاز کرد.

یاسین اوکتای مشاور رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه در پی آغاز محاکمه غیابی قاتلان خاشقچی در دادگاه استانبول، ضمن انتقاد شدید از مقامات سعودی در نحوه رسیدگی به پرونده قتل خاشقچی تاکید کرد که این کشور صلاحیت رسیدگی در این موضوع را ندارد.

اوکتای خاطرنشان کرد که دستگاه قضایی عربستان از بین ۲۰ متهم که دادستانی استانبول دستور بازداشت آنها را صادر کرده بود، تنها پنج نفر را در این جنایت، محکوم کرد و پس از آنکه دادگاه حکم اعدام این پنج شخص را صادر و بقیه را تبرئه کرد، حکم اعدام این پنج نفر را نیز پس از اعلام عفو خانواده خاشقجی لغو کرد.

برخی رسانه ها خبرهایی منتشر کردند که از فشار دولت سعودی بر پسران خاشقچی برای اعلام رضایت نسبت به قاتلان پدرشان حکایت داشت.

یاسین اوکتای به نقش بی بدیل سعود القحطانی در قتل خاشقچی اشاره کرد و گفت: خاشقچی به من اعلام کرده بود که القحطانی با تهدید یکی از فرزندانشان، از او خواسته بود که به پدرش بگوید از انتقاد رژیم سعودی دست بکشد.

درپی صدور احکام نهایی دادگاه سعودی و محاکمه نشدن عوامل و طراحان اصلی قتل خاشقچی، انتقادهای گسترده ای در سطح جهان براه افتاد و از جمله سازمان‌های حقوق بشری خواستار آغاز تحقیقات بین المللی برای مشخص شدن حقیقت قتل خاشقچی شدند.

در بیانیه مشترک سازمان عفو بین‌الملل، گزارشگران بدون مرز تاکید شد: از طریق احکام فاقد شفافیت، تصویری جعلی از عدالت نشان داده شد که این حکم نتوانسته است، کسانی را محاکمه کند که دستور اجرای این عملیات را داده بودند.

هرچند رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه محمد بن سلمان ولیعهد عربستان را مستقیماً مسئول قتل خاشقچی ندانست، اما اعلام کرد که دستور قتل و ترور این روزنامه‌نگار از “بالاترین سطوح” در دولت ریاض صادر شده است.

احکام صادره دادگاه سعودی صدای گزارشگر ویژه سازمان ملل را نیز درآورد و اگنس کالامارد این احکام را به منزله مصونیت از مجازات توصیف کرد.

کالامارد تاکید کرد که مصونیت از مجازات در پرونده قتل خاشقچی بیانگر سرکوب سیاسی، فساد، سوء استفاده از قدرت، تبلیغات و حتی تبانی بین‌المللی است.

گزارشگر سازمان ملل تاکید کرد: اعدام خاشقچی مستلزم انجام تحقیق در سلسله مراتب رهبری برای تعیین طراحان جنایت و همچنین کسانی مانند ولیعهد است که این جنایت را نادیده گرفته یا اجازه آن را صادر کرده‌اند و در این باره تحقیق نشده است.

با آنکه دوسال از قتل و مثله کردن جسد خاشقچی توسط ماموران سعودی می گذرد اما هنوز از محل دفن یا نگهداری بقایای جسدش خبری در دست نیست.

نکته جالب توجه این است که با وجود درخواست های مکرر جامعه بین المللی برای روشن شدن زوایای پنهان قتل خاشقچی و محاکمه عاملان و طراحان اصلی این جنایت، دولت آمریکا به حمایت از عربستان و شخص محمد بن سلمان ولیعهد سعودی ادامه داده است.

دولت دونالد ترامپ در جریان دو سال اخیر با تلاش کنگره آمریکا برای اقدام علیه عربستان مقابله کرده و از روابط اقتصادی و فروش تسلیحات به این کشور حمایت و جلوگیری تصمیمات کنگره برای توقف فروش تسلیحات به ریاض را گرفته است.

قتل خاشقچی و رسوایی ناشی از آن باعث شد که روابط سیاسی بین آنکارا و ریاض بیشتر از پیش تیره شود.

هرچند که اختلافات بین عربستان و ترکیه بن مایه های ایدئولوژیک دارد و به دنبال کردن خط مشی گروه اخوان المسلمین از جانب ترکیه و خط مشی فرقه وهابیت از جانب عربستان و تضاد این دو خط مشی با یکدیگر برمی گردد، اما بحران خاشقچی به منزله زلزله ای بود که بقایای ستون های روابط سیاسی دو کشور را فرو ریخت.

از دو سال پیش تاکنون سطح اختلافات، کشمکش و تنش ها – بویژه با توجه به بلوک بندیهای منطقه ای و قرار گرفتن بلوک متشکل از عربستان، امارات، مصر و بحرین در مقابل بلوک متشکل از قطر و ترکیه به خاطر بن مایه های ایدئولوژیک و مسائل ژئوپلتیک- افزایش یافته است که جلوه دیگری از اختلافات آنکارا و ریاض را می توان -هرچند به طور غیررسمی- در تنش کنونی منطقه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان شاهد بود.

حمایت ترکیه از آذربایجان و انتشار برخی خبرهای تایید نشده مبنی بر اقدام ترکیه در اعزام عناصری مسلح به قره باغ برای جنگ علیه ارمنستان باعث شده که رسانه های سعودی در خط مشی خبری خود به ترکیه و شخص اردوغان حمله کرده و او را فردی “فتنه انگیز” توصیف کنند.

از جمله روزنامه عکاظ سعودی که از آن به روزنامه نزدیک به دربار سعودی یاد می شود، روز ۲۹ سپتامبر در مطلبی با عنوان “فتنه های اردوغان را جستجو کنید”، به آنچه “نقش مخرب ترکیه از منطقه سرت در لیبی تا نبرد قره باغ”، خوانده، اشاره کرد.

این روزنامه نوشت: “حکومت اردوغان با اعزام شبه نظامیان سوری برای حمایت از جمهوری آذربایجان علیه همسایه اش ارمنستان، جنگ جدید تروریستیِ اخوانی را در منطقه قفقاز به راه انداخته که تر و خشک را با هم می سوزاند…اعزام صدها مزدور برای هم پیمان آذربایجانی اش و اجرای رزمایش مشترک نظامی با باکو و بستر سازی برای ایجاد پایگاه نظامی ترکیه در نزدیک مرز با آذربایجان، رفتارهای نظامی تجاوزگرانه ترکیه در کنار حمایت های سیاسی از باکو به شمار می رود”.

شبکه تلویزیونی العربیه سعودی نیز با انتشار مقالاتی در سایت خود به نقل از رسانه های عرب زبان، اردوغان را “سلطان جدید” توصیف کرد و درباره “پیامدهای ورود ترکیه به قفقاز” هشدار داد و “از شکست اردوغان در پرونده های منطقه ای” سخن گفت و در اشاره به بحران قره باغ این پرسش را مطرح کرد که “چرا ترکیه بدنبال ورود نظامی به باتلاق دیگری است؟”

روزنامه ها و رسانه های سعودی در جریان پوشش اخبار قره باغ نیز در تیترهای مشابه خود به آنچه آن را “اعزام شبه نظامیان سوری توسط ترکیه به قره باغ و افزایش تلفات آنها و شعله ور کردن درگیری توسط ترکیه” دانستند، اشاره کردند.

با اینکه وزارت خارجه عربستان به طور رسمی ارمنستان و آذربایجان را ترغیب به آتش بس کرده است، اما ریاض از ورود ترکیه به این درگیری ناخرسند است که این امر را می توان در جنگ رسانه ای سعودیها علیه ترکیه درباره پرونده قره باغ شاهد بود.

اختلاف و تنش ترکیه و عربستان به روابط سیاسی و جنگ رسانه ای محدود نشده است و اکنون زمزمه هایی از جنگ تجاری بین آنها به گوش می رسد.

رئیس شورای اتاق های بازرگانی عربستان سوم اکتبر جاری خواستار تحریم کالاهای ترکیه – درپی آنچه آن را تعدی اردوغان به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و تلاش برای تحقیر تاریخ آنها توصیف کرد- شد.

عجلان العجلان در توییت خود نوشت: تحریم تولیدات ترکیه که شامل واردات یا سرمایه گذاری یا گردشگری می شود، مسئولیت فرد فرد شهروندان سعودی است؛ اعم از اینکه بازرگان باشند یا مصرف کننده.

وی افزود: “تحریم این تولیدات در پاسخ به تعدی مداوم دولت ترکیه به رهبران ما، کشور ما و شهروندان ما ضروری است”.

این خبر با واکنش مولود چاوش اوغلو وزیر خارجه ترکیه روبرو شد و او در پاسخ به سوالی گفت که چنین خبری به گوشش رسیده است، اما تایید شده نیست.

وی گفت: مسئولان سعودی چنین ادعاهایی را تکذیب کرده اند اما باید منتظر بمانیم و ببنیم که تحریم در ماه جاری میلادی اعمال خواهد شد یا خیر.

اوغلو گفت: چنین تحریمی در صورت وضع شدن، مغایر با قوانیین سازمان تجارت جهانی و حقوق تجارت بین المللی خواهد بود.

وی موضع گیری کشورش در قبال عربستان را صرفا به خاطر پرونده قاتلان خاشقچی و تحویل ندادن آنها به چنگال عدالت دانست.

این روند نشان می دهد که اختلاف ترکیه و عربستان در سایه بن مایه های ایدئولوژیک با گذشت زمان شدت گرفته و دو کشور با توجه به قرار گرفتن در بلوک بندیهای متضاد منطقه ای دچار اختلافات گسترده ای شده اند که مهمترین جلوه های این اختلاف، در سطح بالایی در بحران جاری لیبی و در سطح کمرنگ تری در بحران قره باغ نمایان است.

حال به نظر می رسد که سطح تنش ها از سطح سیاسی به سطح اقتصادی نیز کشیده شده است و شاید طرفین روزها و ماههای آینده وارد یک جنگ تجاری تمام عیار شوند.