علیرضا مسعود در سازندگى نوشت : صبح روز پنجشنبه مقر سازمان ملل متحد در ایران میزبان برنامه شبیه‌سازی دیوان بین‌المللی دادگستری با همکاری فصلنامه مطالعات بین‌الملل و دفتر اطلاعات سازمان ملل در تهران بود. ضلع جنوبی بلوار شهرزاد میزبان ماریا دوستنکو(رئیس مرکز اطلاعات سازمان ملل در ایران) ، مهدی ذاکریان ( دانشیار روابط بین‌الملل و مدیرمسئول فصلنامه مطالعات بین‌المللی)، ابراهیم بیگ‌زاده (استاد حقوق بین‌الملل و عضو تیم حقوقی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری) و حسین سادات میدانی (استاد دانشکده روابط بین‌الملل و عضو تیم حقوقی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری)، بود.
فصلنامه مطالعات بین‌المللی، شبیه‌سازی‌های متعددی را در تاریخ فعالیت های خود به ثبت رسانده است. از جلسات شورای امنیت سازمان ملل تا دیوان دادگستری بین‌المللی، دیوان کیفری، شبیه سازی مذاکرات جنگ، شبیه سازی کمیته حقوق بشر و … را در خود جای داده است. این نهاد مدنی که فراتر از رسالت رسانه علمی – تخصصی این فعالیت علمی – حرفه ای را انجام می داد، اکنون به عنوان یک سازمان مردم نهاد بین المللی با عنوان: “بنیاد مطالعات بین المللی و گفت و گوهای جهانی” در وزارت کشور ثبت شده و به فعالیت خویش ادامه می دهد. این بار نیز مساله و موضوعی به روز و جنجالی، سوژه شبیه‌سازی جدید این فصلنامه قرار گرفت؛ شبیه‌سازی جلسه دیوان بین‌المللی دادگستری در رابطه با شکایت ایران از آمریکا در راستای نقض عهدنامه مودت که در نهایت منجر به صدور قرار تامین موقت برای ایران شد. جلسات شبیه‌سازی معمولا از دو بخش تشکیل شده است،
در بخش نخست، مقامات و اساتید درجه اول در موضوع مربوطه، دانش، تخصص و تجربه خود را در آن موضوع خاص در اختیار شرکت کنندگان قرار می‌دهند تا آنها قدری بیشتر با واقعیات رخ داده در عمل برای نمایندگان دولت‌ها آشنا شوند و سپس در قسمت دوم برنامه، شرکت کنندگان تلاش خواهند کرد تا با ایفای نقش بازیگران اصلی آن مساله در دنیای واقع و با رعایت کامل اصول و قوانین مربوط به آن نهاد یا سازمان بین‌المللی، نظر و عمل را به صورت تخصصی به یکدیگر نزدیک کنند. در ایران نیز بیش از یک دهه است که با تلاش‌های مستمر فصلنامه مطالعات بین‌المللی و با همکاری مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد (یونیک) در ایران این برنامه ها برگزار می شود. همچنین با تلاش ها و برنامه هایی که چند سالی است سایر نهادها و دانشگاه‌ها انجام می دهند مانند صلیب سرخ، دانشکده وزارت امور خارجه و … از این روش نوین در کشور استقبال شده است. از این روش برای ارتقای دانش و همچنین آشنایی بیشتر و ملموس پژوهشگران حقوق و روابط بین‌الملل با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی و شیوه کار دولت‌ها در این نهادها استفاده می‌شود.
ماریا دوستنکو سخنران آغازین این برنامه بود که خوشامدگویی خود را به زبان فارسی اعلام کرد. آغاز سخنان دوستنکو با ذکر تاریخی اجمالی از دیوان بین‌المللی دادگستری و نحوه، روند شکل‌گیری و اطلاعات کلی در رابطه با وظایف و وجوه مختلف و قواعد و قوانین آن بود و پس از این به سابقه ۶ پرونده‌ای که ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری چه به عنوان خواهان و چه به عنوان خوانده داشته است پرداخت و از این منظر وارد پرونده مورد نظر برنامه شبیه‌سازی، که همان شکایت اخیر ایران از آمریکا در دیوان بین‌المللی دادگستری بود، شد. ایران معتقد بود که آمریکا عهدنامه مودت ۱۹۵۵ میان دو کشور را نقض کرده و وضع تحریم‌های مجدد توسط آمریکا، زندگی بسیاری از شهروندان عادی این کشور را تحت تاثیر قرار داده است و این همان چیزی است که امروز این برنامه به دنبال شبیه سازی آن است. او در ادامه عنوان کرد که در رابطه با شبیه سازی نیز باید قدری صحبت کرد، دادگاه‌های شبیه سازی شده باعث خواهد شد تا شرکت کنندگان در این برنامه‌ها بتوانند توانایی‌های مختلف خود را به معرض آزمایش گذاشته و از این طریق به بهبود و ارتقای آن توانایی‌ها مانند صحبت کردن و مذاکره و … بپردازند و این مساله بر روی هر شغلی که در آینده به دنبال آن باشیم تاثیرگذار خواهد بود. با این سخنان، رئیس مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد در ایران، نوبت سخنرانی را به ابراهیم بیگ زاده داد تا او به موضوع مورد نظر خود با عنوان «الزامات دستور موقت و تبعات نقض آن» بپردازد.
ابراهیم بیگ زاده سخنان خود را با ذکر این مساله آغاز کرد که نکات خود را به عنوان استاد حقوق بیان خواهد کرد و نه نماینده دولت ایران و سپس مطرح کرد که ما در حال حاضر دو دعوا را در دیوان علیه آمریکا داریم. اول پرونده‌ای است که در سال ۲۰۱۶ علیه آمریکا در دیوان مطرح شد و به طور مشخص در رابطه با برداشته شدن مبلغی در حدود ۱ میلیارد و هفتصد و شست میلیون دلار بود که بنابر حکمی در دادگاه‌های محلی آمریکا علیه ایران، از حساب بانک مرکزی کشور برداشته و بلوکه شده بود و جلسه استماع دوم دیوان نیز در رابطه با همین مساله بود. دومین پرونده ایران علیه آمریکا در دیوان، همین بحث اخیر است که این جلسه نیز به دنبال شبیه سازی آن است اما تفاوت آن با پرونده اول این است که در پرونده اول، درخواست قرار تامین نکرده بودیم اما در پرونده دوم درخواست صدور قرار تامین را داشتیم. زمانی که درخواست صدور قرار تامین داده شود دیوان باید به فوریت بررسی کند اما برای این پرونده مشکلی پیش آمد که آن، تعطیلات قضات بود و همین امر باعث شد تا با تاخیری ۴۱ روزه این مساله بررسی و جلسه استماع آغاز شود. اما در همین زمان ریاست دیوان که از کشورسومالی هست، نامه‌ای را به وزیرامور خارجه آمریکا فرستاد که اقدامی را انجام ندهند که مخالف با قرار تامینی موقت احتمالی دیوان باشد و البته ایالات متحده وقعی به نامه ریاست دیوان نگذاشت و نهایتا عنوان کرد که دعوا برجامی است و ربطی به معاهده مودت ندارد. آمریکا تلاش کرد تا اولا ثابت کند که این پرونده ربطی به عهدنامه مودت ندارد؛ ثانیا بر اساس ماده ۲۰ عهدنامه مودت (که صحبت از امنیت ملی آمریکا است)، اقدامات ایران این ماده را تحت تاثیر قرار داده و بنابراین اقدامات آمریکا، نقض عهدنامه نیست و در آخر هم این موضوع را مد نظر داشت که اگر این قرار تامین صادر شود به حاکمیت آمریکا لطمه وارد خواهد شد اما در نهایت دیوان قرار تامین موقت خود را به اتفاق آراء، به نفع ایران صادر کرد و آمریکا را برای اولین بار «مکلف» به اجرای مفاد قرار تامین کرد. در همین راستا دیوان از آمریکا تضمین برای اطمینان از اجرای قرار تامین خواسته و همچنین این کشور را مکلف کرده است تا مکانیزم‌های پرداخت پول ذکر شده در قرار تامین را نیز مهیا کند.
بیگ زاده در جمع‌بندی سخنان خود به دو نکته مهم اشاره کرد، اول آنکه ایران در هر دو پرونده در دیوان، در مرحله مسئولیت دولت است و نه دریافت خسارت، و بعد از مشخص شدن مسئولیت دولت آمریکا در دیوان در مرحله بعدی به سوی دریافت خسارت خواهیم رفت، و نکته دوم این است که در مرحله فعلی، آمریکا، با توجه به تصمیم و اراده او مبنی بر خروج از عهدنامه مودت، استناد به تغییر اوضاع و احوال ناشی از اقدامات ایران کرده است و ما باید پاسخ قاطعی را برای این ادعا آماده و ارائه کنیم و ظرف یک سالی که تا رسمیت خروج آمریکا از این معاهده باقی مانده است، می توانیم دعواهای دیگری را نیز علیه آمریکا در دیوان ثبت و مطرح کنیم.
همچنین حسین سادات میدانی عضو تیم حقوقی ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری، که سابقه حضور در تیم مذاکرات ایران در برجام را نیز در کارنامه خود دارد، در سخنرانی خود تاکید کرد:نکاتی در عمل وجود دارد که در کتاب‌ها زیاد به آنها پرداخته نشده است اما از نظر اهمیت کار اجرایی به همان درجه مهم هستند که مباحث نظری دارای اهمیت است. موضوع سخنرانی او « مبانی حقوقی و عملی پرونده‌ها در دیوان» بود که به بیان دیگر به چگونگی ساخت یک پرونده در دیوان توسط دولت‌ها می پرداخت. سادات میدانی در ادامه عنوان کرد که بسته به نوع دعوی، ساخت پرونده در دیوان متفاوت است و با نگاه به ۱۷۵ پرونده‌ای که تاکنون در دیوان مطرح شده است می‌توان آنان را به سه دسته حکمی، موضوعی و تلفیقی تقسیم کرد که پرونده اخیر ایران نیز در دسته سوم قرار دارد و کار این پرونده‌ها دشوارتر است. شش عنصر حقوقی وجود دارد که دولت‌ها زمانی که می‌خواهند به دیوان مراجعه کنند، این موارد را مد نظر قرار می‌دهند. یکی از این موارد تصمیم برای رفتن به دیوان است. دولت‌ها معمولا به چند دلیل این تصمیم را اتخاذ می‌کنند که یکی از این دلایل را می‌توان در اراده دولت برای خروج از دعوای دوجانبه و علنی کردن آن در سطح جامعه جهانی دانست تا پوشش بین‌المللی بگیرد. امروز دیوان عمدتا در دست قاضی-استادها هست که اساتید به نام داوری‌های بین‌المللی هستند که باید برای حضور در دیوان، نظرات و سابقه آنان را نیز به دقت بررسی کرد. دلیل حضور در دیوان، دومین فاکتور برای دولت‌ها است، چرا که دیوان بالاترین نهاد قضایی بین‌المللی است و بدست آوردن دستاورد در آن، بسیار مهم است و همچنین قابلیت پیش‌بینی دارد چراکه باید انسجام آراء و رویه را حفظ کند. سومین فاکتور تعیین دقیق اختلاف بین دو دولت است. اختلاف باید توسط دولت به نوعی دستچین و ارائه شود که خروجی دیوان متعارض با اختلافات دیگر موجود با کشور طرف مقابل نشود و از سوی دیگر امکان دعوای متقابل توسط طرف مقابل یا وجود نداشته باشد و یا خیلی سخت باشد. این مساله نوعی بازی شطرنج است و در این بازی هدف زدن مهره‌های طرف مقابل نیست چراکه ممکن است تله باشد بلکه هدف، نوعی بازی کردن است تا حرکات طرف مقابل را بتوان پیش بینی کرد. موضوعات بعدی تعیین صلاحیت، تعیین دقیق خواسته و درخواست صدور قرار تامین است. دیوان تنها بر اساس خواسته ثبت شده، دادخواست خواهد داد و نه بیشتر، پس تعیین خواسته بسیار مهم است.
سادات میدانی در نهایت با برشمردن دیگر تکنیک‌ها و عناصر مهم برای حضور موثر یک تیم حقوقی در دیوان، عنوان کرد که بحث تشکیلاتی-اداری دیوان نیز بسیار مهم است و مسائلی نظیر نوع درست کردن تیم حقوقی در دیوان، تعیین نماینده رابط، تصمیم برای استفاده از وکلای داخلی یا بین‌المللی و معرفی قاضی اختصاصی به دیوان، در زمره موضوعاتی هستند که می‌توانند در تاثیرگذاری و موفقیت یک تیم حقوقی در دیوان بسیار تاثیرگذار باشد.
لاهه در تهران
شبیه سازی دیوان بین المللی دادگستری از سوی فصلنامه مطالعات بین المللی در مقر سازمان ملل در تهران: موضوع پرونده شکایت ایران از امریکا در اعمال تحریم ها و نقض عهدنامه مودت بود.
دکتر مهدی طاهری قائم مقام فصلنامه مطالعات بین المللی در این نشست اعلام کرد برنامه های شبیه سازی، سمینار، کارگروه و … از این پس از سوی بنیاد مطالعات بین المللی و گفت و گوهای جهانی برگزار می شود
در حاشیه این نشست، روزنامه سازندگی گفت و گویی نیز با دکتر مهدی ذاکریان داشت. او ضمن ستایش از اقدام تیم حقوقی ایران در این پرونده اظهار داشت که البته ایران در ثبت دعوا به رغم فوریت موضوع، تاخیر داشت و این انتقاد جدی است که سیاستگزاران هنگام تصیمم سازی باید پیش از وقوع هر امری سناریوی های پیش روی را طراحی و آماده داشته باشند. دوم اینکه در چگونگی و ارایه دعوا و ماهیت آن هم، توان جامعه حقوقی – بین المللی ایران بیش از این موفقیت بود و می شد دستاوردهای بیشتری داشت، اگر چه همین هم یک پیروزی است. سوم اینکه در برنامه های شبیه سازی ما به دنبال بهترین اقدام و کمترین خطا هستیم. به همین دلیل ما در این برنامه مسابقات موت کورتی نداریم. ما از شبیه سازی در این برنامه ها بهترین تصمیم را در پایان انتظار داریم. نتیجه ای که در گذشته در برنامه شبیه سازی به دست آوردیم. ماحصل آن برنامه های ما مثلا درباره همین دیوان و شورای امنیت به اندازه ای دقیق و حرفه ای بود که موید انگیزه و هدف ما است. ضمن اینکه آنالیز علمی و تخصصی عمل و اجرای تصمیم گیران معمولا به عهده دانشگاه هاست.
ذاکریان افزود ما در دوازده سال گذشته در قالب یک مجله فقط خواستیم بگوییم ما می توانیم. ما نه دانشکده وابسته به یک دستگاه اجرایی با بودجه های نجومی بودیم نه یک دانشگاه و نه یک سازمان که بودجه نجومی دارند، کارمند نجومی و فضا و امکانات نجومی. مجله می خواست این فرضیه را به آزمون بگذارد که بدون دفتر، بدون بودجه، بدون کارمند و تنها با انگیزه و هدف متعالی می تواند با کمک هزینه ثبت نامی شرکت کنندگان از سراسر کشور و حتی خارج از کشورکار نجومی کند.
تا کنون شش دوره شبیه سازی شورای امنیت، سه دوره شبیه سازی مذاکرات جنگ و حقوق بین الملل بشردوستانه، دو دوره شبیه سازی کمیته حقوق بشر، چهار دوره کارگروه تخصصی همبستگی با حقوق مردم فلسطین، دو دوره بین المللی شبیه سازی گفت و گوی تمدن ها و شش کنفرانس بین المللی را برگزار کردیم. در این برنامه های ما بهترین استادان خارجی و داخلی کنار ما بودند و آنها هم فقط و فقط با انگیزه های علمی کارهای نجومی کردند. بزرگانی مانند دکتر هرمیداس باوند، دکتر آشوری، جناب دکتر محبی، دکتر رضا اسلامی، دکتر بهشتی، دکتر محمدرضا دهشیری، دکتر ابراهیم بیگ زاده، دکتر شریف، دکتر مهدوی ثابت، دکتر اردبیلی، دکتر مهدى علیخانی، سفیر باقر اسدی، دکتر احمدی، دکتر حسین سادات میدانی و سایرینی که همه آنها عزیزند. البته برخی مقامات اجرایی نیز در افتتاحیه، سخنرانی، اختتامیه یا ارسال پیام همواره کنار ما بودند: مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی، جناب آقای خاتمی، آقای دکتر عراقچی، خانم دکتر مولاوردی، حضرت آیت الله بجنوردی، حضرت آیت الله دکتر محقق داماد، و به ویژه جناب دکتر ظریف.
ذاکریان در پایان متذکر شد: اکنون کلیه امور را به دست همکاران جوان و موفقمان که دانش پژوهان و برگزار کنندگان همین دوره ها بودند سپردیم تا تحت عنوان یک سازمان مردم نهاد به نام بیناد مطالعات بین المللی و گفت و گوهای جهانی برنامه های بهتر و پربارتری برگزار کنند.
