جمهوریت : تمام قفقاز جنوبی بوی ایران می‌دهد، شاعران ایرانی، فرهنگ ایرانی، آداب و رسوم ایرانی و اگر نبود ضعف حاکمان قاجار، منهای رشادت عباس میرزا و جنگهای بیست و پنج ساله او، و توطئه مشترک روسیه تزاری و نیرنگ انگلیسی‌ها در دو معاهده گلستان در سال ۱۱۹۲و ترکمانچای در ۱۲۰۶ که هفده شهر در مساحت بیش از ۲۶۰ هزار کیلومتر مربع از پیکر وطن جدا افتادند، امروز جزئی از جغرافیای ایران بودند، و گرچه آنجا امروز به نام‌های دیگری در جغرافیای سیاسی جهان شناخته می‌شوند اما هیچگاه پیشینه و فرهنگ ایرانی از آنجا زدوده نخواهد شد و این حقیقت نباید از یادها برود و بر نویسندگان و اهل قلم است که مرثیه جدایی هفده شهر قفقازی ایران را بازگو کنند.
یحیی دولت آبادی در خاطرات خود، زمانی که بعد از به توپ بسته شدن مجلس و دوره استبداد صغیر محمدعلی‌شاه به تبعید می‌رود، در شعبان ۱۳۲۶ قمری، وارد منطقه تفلیس و گرجستان می‌شود، مشاهده خود را از آثار ایران در قفقاز چنین نوشته است:
در این شهر از بناهای سلاطین صفویه، مخصوصاً شاه عباس، متعدد هست و در امتعه خانه بزرگی که دارد آثار سلاطین ایران بسیار است، بیرق‌های شیر و خورشید که در جنگها گرفته شده لعن ابدی به رجال خیانتکار ایران می‌نماید. مردم تفلیس با ایرانیان مهربان و غمخوار ایشانند. کسی تا به چشم خود این مرکز مملکت قفقاز و سایر شهرهای بزرگ و آبادی‌های بسیار و زمین‌های حاصلخیز و رودخانه‌ها و بیابانهای سرسبز و خرم را مشاهده نکند نمی‌داند چه قسمت پر قیمتِ بزرگی از پیکر وطن عزیز ما به جهالت و نادانیِ رجال دولت و ملت جدا شده و چه مملکت زرخیز در ماورای بحر خزر به رایگان از دست ما رفته است، خدا کند باقیمانده را بتوانیم نگاهداریم(دولت آبادی: ۱۳۸۷ج ۳، ص ۸۵۳).
بیشتر بخوانید:
مهستی گنجوی ؛ بانوی رباعی و شهرآشوب
